Salafisme, what's in a name?

~Joachim Veel, zo blijkt. Wij spraken erover met Umar Ryad, professor Arabistiek en Islamkunde aan de KU Leuven.

"Mijn cliënt heeft zijn hoofd gek laten maken door de massale salafistische en jihadistische bagger die het internet uitspuwt", zei de advocaat Christian Clement over een van de verdachten van een geplande aanslag op Antwerps burgemeester Bart De Wever (N-VA). De term salafisme duikt wel vaker op als een containerbegrip voor alles wat conservatief of gewelddadig is in de islam. Volgens Umar Ryad is het salafisme nochtans een ontzettend complex en genuanceerd fenomeen.

Umar Ryad, foto: KU Leuven

Wat is salafisme?

Salafisten roepen op om terug naar de wortels en de gouden tijd van de islam te gaan. Dat betekent de eerste twee generaties, dus de tijd van de profeet Mohammed en zijn metgezellen. Het is vergelijkbaar met het protestantisme binnen het christendom. Zij willen ook teruggaan naar de Bijbel en de wortels. Het komt van het woord salaf. Dat betekent in de islam 'de vroegere generaties'.

Waarom associëren veel mensen salafisme met fundamentalisme en terrorisme?

Dat komt omdat je op twee manieren terug naar de wortels kan gaan. Langs de ene kant kan je terug naar de wortels gaan met nieuwe moderne interpretaties. Het kan ook betekenen dat je vastzit in letterlijke of literalistische interpretaties van religieuze principes.

Het salafisme ontstond in de tweede helft van de negentiende eeuw als een hervormingsbeweging. De grondleggers wilden de islam hervormen. Zij duidden een verkeerd begrip van de islam onder de massa's aan als de oorzaak van de economische en sociale achterstanden en de afhankelijkheid van de koloniale machten. Deze denkers stelden zich namelijk de vraag: "Hoe kunnen wij achterlopen op Europa als de islam de waarheid is?" Daarom wilden ze begrijpen hoe de islam in haar eenvoud en basisprincipes in elkaar zat. Daarbij hoorden ook nieuwe interpretaties die geschikt waren voor de moderne tijd. Daarom keken ze naar de Koran en de soenna (de praktijken en gewoonten van de profeet, red.) Zo hebben ze ook heel veel modernistische ideeën aangehaald.

In de loop der tijd zijn deze gedachten allerlei richtingen uitgegaan. Er zijn substromingen die nog altijd de islam willen moderniseren en hervormen. Sommigen zijn wat strakker in de leer gegaan, met bepaalde fundamentalistische ideeën. Sommigen zijn geradicaliseerd tot een militante vorm van de islam. Daarom is er verwarring of het salafisme hervormingsgezind of fundamentalistisch is. De negatieve kant van het salafisme overheerst in de volksmond omdat bepaalde militante groeperingen de term hijackten.

Militante groeperingen hijackten de term salafisme.

Is er altijd al een negatief beeld geweest over het salafisme in Europa?

Dat is pas een recent beeld. Het heeft te maken met de komst van radicale islamistische of politiek islamitische bewegingen in de islamitische wereld. De lading van de term bij het groot publiek groeide na de dekolonisatie, vanaf het einde van de jaren vijftig en de jaren zestig. Islamistische groeperingen botsten met natiestaten en leiders. In Egypte botste de Moslimbroederschap bijvoorbeeld met president Nasser (1956-1970).

Zit er geen paradox in het salafisme? Het wil een antwoord bieden op de moderne tijd, maar kijkt daarvoor terug op een gouden tijdperk.

De radicale salafisten geloven in principe niet in democratie. Dat zie je ook in de tijd voor de Arabische lente (2010-2012). Opeens zijn ze in de politiek gaan meespelen, maar ze geloven niet in het idee van democratie. Ze vinden dat onislamitisch. De moderne, hervormingsgezinde salafisten zien het daarentegen als iets dat binnen de islam past. Zij zoeken parallellen in de islam. Dat vinden ze hier in het concept van shoera of 'raadpleging'. Dat is volgens hen in principe democratie. Er zijn daarin dus grote verschillen.

Is het salafisme enkel soennitisch of is er ook sjiitische variant?

Het is soennitisch want de sjiieten noemen het niet zo. Ook niet als ze teruggaan naar de rolmodellen van de profeet Mohammed, Ali, Hassan en Hoessein (de vierde kalief en zijn zonen, sleutelfiguren in het sjiisme, red.). Sjiieten raakten wel beïnvloed door allerlei soennitische salafisten zoals Sayyid Qutb of Hassan al-Banna van de Moslimbroederschap. Die invloed speelde ook bij ayatollah Khomeini (1979-1989) en de ontwikkelingen in Iran. Dat uitte zich in de ideeën van de politieke islam over hoe een islamitische staat eruit moest zien.

Het was geen replica omdat Khomeini ook door allerlei sjiitische middeleeuwse ideeën beïnvloed was. Zo geloofde hij in de soevereiniteit van de jurist of dat hij als imam de rol van politiek leider op zich moest nemen. Maar over de politieke ordening van de staat zie je parallellen en de sjiitische leiders erkennen dat ook. Maar door de politieke conflicten zien zij het salafisme ook als een soort uitstraling van het Saoedische regime en het wahabisme. Daarom zijn de sjiieten kritisch tegenover het wahabi-salafisme. Dat heeft te maken met het conflict dat nu woedt in Jemen waarbij Iran en Saoedi-Arabië tegenover elkaar staan.

Het zijn onze etiketten, maar het verhaal van het salafisme overlapt en is niet zwart-wit.

Hoe verhoudt het wahabisme zich tot het salafisme?

Het idee van terug naar de wortels gaan, klopt als je dat op het wahabisme toepast. Is het iets moderns of iets dat ook bij de middeleeuwen hoort? Ook in de middeleeuwen hingen sommige moslims precies hetzelfde principe aan van terug naar de wortels te gaan. De middeleeuwse denker Ibn Taymiyyah kan je volgens die logica bijvoorbeeld een salafist noemen. Maar was hij een salafist in de moderne zin van het woord? Neen. Dat is precies hetzelfde met Mohammed ibn Abd al-Wahhab (de grondlegger van het wahabisme, red.). Hij riep tot precies hetzelfde op: om terug te gaan naar de basisprincipes van de islam. Maar hij deed dat op zijn eigen manier, in zijn eigen achttiende-eeuwse context. Hij wilde onislamitische elementen in Arabië zoals grafverering, heiligenverering en bomenverering, bestrijden. De term salafisme was voor de vroege salafisten uit de negentiende eeuw ook niet hoe wij het vandaag begrijpen. Termen zijn soms onze eigen gedachten. Hoe de groepen zichzelf noemen is iets anders. Wij geven er wel onze typering en etiketten aan, maar het is een overlappend verhaal dat niet zwart-wit is.

Hoeveel invloed heeft de salafistische Moslimbroederschap nog, nadat president Morsi (2012-2013) afgezet werd?

Het is nu verboden in Egypte. Er zijn wel nog wat leden van de Moslimbroederschap in Egypte, maar alle belangrijke leden die bekend waren bij de regering zijn ontsnapt naar Qatar of Turkije. Als je als gewone burger sympathiseert met de Moslimbroederschap en je houdt een laag profiel, dan zal niemand je lastigvallen. Maar als je op sociale media uitspraken tegen de regering doet, kan je beschuldigd worden lid te zijn van een terroristische organisatie. De Moslimbroederschap wordt niet genoemd in die beschuldigingen. Gewone burgers die sympathieën blijven koesteren, verbergen dat in hun dagelijks leven omdat ze anders problemen krijgen.

De relatie van de Moslimbroederschap met de regering is er een van ups en downs. In 1928 richtte Hassan al-Banna, een leraar Arabisch en Islamstudies in Ismailia bij het Suezkanaal, de Moslimbroederschap op. Hij kon in het begin zes personen rekruteren. Dat waren eenvoudige mensen zoals een loodgieter en een timmerman. Zij noemden zichzelf ‘de broeders’. De beweging werd heel erg sterk binnen enkele jaren na de oprichting. Na de dood van Hassan al-Banna (1949) waren er honderdduizenden of miljoenen leden in de hele islamitische wereld. Zij hielpen de revolutie van Nasser (1952), maar later keerde hij zich tegen de groep. Leden werden gevangengezet, een deel ontsnapte naar Saoedi-Arabië en daar hebben ze een ander salafistisch gedachtegoed ontwikkeld.

Zijn opvolger, president Sadat (1970-1981) brak met Nasser, die zich op het Sovjetblok richtte. Sadat was pro-Amerikaans. Hij moest een compromis met de Moslimbroeders sluiten tegen de communisten om die koers te kunnen wijzigen. Dat leidde ertoe dat Sadat werd vermoord door een lid van de radicale jihadistische beweging Egyptische Islamitische Jihad. Die terrorist was dus geen moslimbroeder. Onder president Moebarak (1981-2011) was de Moslimbroederschap officieel verboden, maar hij liet haar werking in de maatschappij toe. Op maatschappelijk niveau waren ze toen heel succesvol. Ze hadden heel veel scholen en projecten. Ze konden geen lid worden van het parlement onder de naam van de Moslimbroederschap, maar wel onder een andere benaming. Morsi was bijvoorbeeld een parlementslid bij een onafhankelijke groep. Maar iedereen wist dat Morsi en andere parlementsleden moslimbroeders waren.

Hassan al-Banna, de oprichter van islamistische Moslimbroederschap

Hoe heeft de Moslimbroederschap het islamisme buiten Egypte beïnvloed?

De moslimbroeders hebben verschillende vormen van politieke activiteit. Erdogans partij AKP in Turkije en Hamas in Palestina komen oorspronkelijk van een tak van de Moslimbroederschap, maar zijn tot een eigen beweging uitgegroeid. In Tunesië heeft de Ennahda-partij een gedeelde geschiedenis met de Moslimbroederschap. Ennahda-leider Rached Ghannouchi, die nu is opgepakt, was daar heel actief in. In Koeweit werden ze onder een andere benaming belangrijk in het parlement. De meeste islamistische partijen die meedoen aan het democratische spel, hebben hun oorsprong in de Moslimbroederschap. Zij waarderen de gedachten van iemand zoals Hassan al-Banna en zijn inspanningen om de islam te doen herleven.

Ennahda inspireerde zich op de Moslimbroederschap maar krijgt kritiek van sommige salafisten, kan u dat uitleggen?

Sinds de jaren 1920 en 1930 bekritiseerden radicale, literalistische salafisten de moslimbroeders heel erg. In het Arabisch is ikhwan moslimbroeders, maar khuwwan is verraders in het Arabisch. Die salafisten beschuldigden de moslimbroeders ervan het hele salafistische idee te verraden. Daarom benoemden ze hen niet als ikhwan, maar als khuwaan. Dat is heel cynisch, want in het Arabisch moet je tussen die twee woorden maar één letter verwisselen.

Dat is dus al een heel oud verhaal. Het wordt bij elke politieke shift in de islamitische landen weer zichtbaar. Morsi probeerde aansluiting te zoeken bij de radicale salafisten en die hebben hem verraden. Toen de Egyptische generaal en huidig president Sisi (2014-...) de afzetting van Morsi aankondigde, zat een van de belangrijkste salafistische politici achter hem.

Generaal Abdel Fattah el-Sisi kondigt de afzetting van President Mohamed Morsi aan. De salafistische politicus die achter hem staat tijdens de toespraak is Djalal Murra.